Åbø, bøane mellom elvane var bondelandet som blei by. Då driftige kraftspekulantar kring 1915 slo seg saman med amerikansk storindustri og slukte både fossefall, hamna der Søndenå rann ut og flatene ved Klubben, trong dei enda meir plass og armslag. For Stortinget hadde sett klåre vilkår for at Saudefaldene og Electric Furnace Company Ltd skulle få sette dei storindustrielle planane ut i livet. Selskapa var plikta til «å skaffe arbeiderne sundt og forsvarlig husrum». Det skulle bli ein «bymessig bebyggelse». Og etter kvert kom det som gjerne høyrer til i ein «by»: regulerte gater, parkanlegg, skule, sjukehus, bibliotek, forsamlingshus, idrettsanlegg og EFP sin eigen kolonialbutikk, Varelageret.
Forsamlingshuset var for funksjonærane. I Sauda klubb møttest dei som var «eigna» til det. Dei time løna møttest utanfor villabyen, på Folkets Hus. Arbeidsfolk flokka seg ikkje kring tennisbanen. Dei hadde sitt eige idrettslag, Sauda Arbeideridrettslag.
Ein gong visste dei som budde i Åbøbyen kor dei høyrde til i det sosiale hierarkiet. No er det meste av spora etter det institusjonaliserte klasseskiljet i Sauda borte.
Åbøbyen er eit pulserande, levande museum. Sjølv om hagebyen speglar industrihistoria i Sauda, er han også i stadig endring. Det er ikkje lenger ein funksjonær på smelteverket som bestemmer kven som skal få tapet på veggane og kven som må klare seg med måling. Inga Byavdeling klippar hekkar og målar hus for bebuarane.
No er det Åbøbyens vener som jobbar for å føre Parken tilbake til det han ein gong var – eit vakkert grøn lunge til glede for alle i bydelen. Ein venegjeng vil redde Sauda Klubb – foreininga som heldt til der er blitt historie. Varelageret er ein sosial møtestad. Og Åbøbyens bibliotek i etasjen over har for lengst levert boksamlinga si til det kommunale biblioteket. Tennisbanane er ubrukelege. Sauda Arbeideridrettslag og Sauda idrettslag la ned stridsøksa i 1939. Idrettslaget er for alle.
Sauda sogelag har gitt ut årsskrift kvart år sidan 1981. I dette skriftet har vi samla og redigert nokre av dei artiklane som har handla om Åbøbyen.
Redaktør Roar Lund
Berre Kirsten Hellerdal Fosstveit sin artikkel om Sauda Klubb er ny. Ein stor takk til alle artikkelforfattarane, og ein spesiell takk til Kirsten for god hjelp til å finne eigna biletmateriale.
I vår vart det skipa ei interesseforeining som heiter Åbøbyens venner. Dette skriv ein av stiftarane, Kåre Rød, om foreininga:
Åbøbyens venner er en frivillig medlemsforening som primært skal arbeide med å:
Bidra til at viktige kulturminner tilknyttet industrietablering tidlig på 1900-tallet i Sauda blir tatt vare på.
Motivere, planlegge og koordinere dugnadsarbeid som tar vare på og utvikler park- og friområder i Åbøbyen i tråd med kulturhistorien.
Bidra til bo- og opplevelseskvaliteter i Åbøbyen til glede for fastboende og besøkende.
Styret består av: Odd Magne Lønseth, Oskar Waage-Pettersen, Kristian Landro, Kåre Rød.
Styrets oppgave er: Gjennomføre en forstudie på vegne av Sauda kommune for kartlegging av utbedringer og tiltak ved en opprusting. Gjelder spesielt: Sneaths Park, tennisbanene, friområdene i Wergelandsveien og Kongsveien. Forstudien skal beskrive tekniske utbedringer inkludert anskaffelser, inneholde kostnadsvurderinger og peke på alternativer for finansiering.
Vil du vera med i Åbøbyens venner?
Medlemskontingenten for 2020 er 100 kr. Betal med nettbank eller Vipps:
Nok eit lokalhistorisk turtips frå Sauda sogelag: Få bestefar og bestemor med opp til Brattebakken. Om bestefar ikkje hoppa der på 1950- og 60-talet, så var heilt sikkert både han og bestemor der for å sjå på når storfuglane sette utfor. Ikkje køyr opp til sletta, men finn ein parkeringsplass rett innafor der skiltet viser veg frå Birkelandsvegen og opp mot bakken. Til bakken brukar de litt under halvtimen på ein fin, men bratt grusveg. Og mindre bratt er ikkje vegen opp mot kulen. Der har de fin utsikt mot bygda vår. Så kan de traske, ikkje meir enn fem, saman innover fine og flatare stiar og skogsvegar.
I Brattebakken kunne det vere 70 gutar med i eit klubbrenn, og til dei store renna møtte opptil 1000 tilskodarar opp til hornmusikk, sportsandakt og spanande konkurransar. Bakken blei innvigd i 1926. Då var bakkerekorden 36 meter. I 1995 hoppa elleveåringen Ole-Christian Enger 70 meter. Det er framleis bakkerekord.
Gutane klare for hopp i Halvdalarteigen i 1958: 59 Helge Hansen, 46 Leif olav birkeland, sture Westin, 58 John Dahl-Olsen, 45 Knut Michaelsen, 37 Lars Hagen, 44 Oddmund Vik, mellom 38 og 39 Jan Lunde, 32 Einar Lunde, mellom 32 og 47 Hans Herbert Kjellsen, 43 Edvin Pape og 47 Øystein Tveit. Biletet er frå Årsskrift for Sauda sogelag 2018 og er utlånt av Øystein Tveit.
På vegen heim kan de stikke bortom Halvdalarteigen, eller Hallandsteigen som dei fleste kalla «gutebakken» i Sauda. Ta av mot Søndenåhaugen og følg første veg mot venstre, og vips så er du på sletta og kan sjå opp til høgre mot unnarennet. Bakken blei brukt fram til 1962. Etter det blei Myrabakken på Teig den nye gutebakken, og no sette også nokre jenter utfor.
De kan lese meir om hoppbakkane i Sauda i Sauda sogelag sitt årsskrift i 2018.
Etter påske trekker vi eit årsskrift (2019) for kvar av dei tre sogelagsturane, i Åbøbyen, Saudasjøen og Brattebakken. Legg igjen namn på sogelaget si Facebook-side eller kontakt underteikna. God tur – med god avstand.
Eit nytt turforslag frå Sauda sogelag: Legg den lokale påsketuren til Saudasjøen. Finn fram til krigsminna i Ytrabygda. Dei er det mange av.
8. mai 2017 klipte kultursjefen i Sauda, Åshild Marie Øverland snor på Nesøyra. Slik opna ho løypa som fortel om dei mange krigsminna i Saudasjøen. Det er minna frå då tyske okkupantar satsa så stort på å byggje opp Nordag, ein gigantisk aluminiumsoksydfabrikk på slettene nedanfor Sauda fjordhotell.
Det er sett opp 10 skilt, nokre store med omfattande tekst, andre er berre skilt på stolpar. Dei kan vere litt vanskelegare å finne. Viss du startar ved Russarbrua bak drosjehytta, kan du følgje vegen utover mot Nesøyra, den siste strekninga gjennom ein liten tunnel, då har du også i grove trekk følgd jernbanetraseen frå krigstida. Ved skilt nr fem Nesøyra er det bygd ein gapahuk, og benkar er sett ut. Sjølv i koronatider er det plass nok til at dei som vil ta ein rast her, kan halde avstanden. Elles er det sett opp skilt eller stolpar ved fjordhotellet, nede ved Sjøen, ved kanononstillingar mellom Sjøen og campingplassen, i «fabrikkgata» og ved koplingsstasjonen (den gamle yrkesskulen). På oversida av riksvegen går turen til Risvoll, Fosstveitdammen og Hovland. Naturlegvis treng ein ikkje ta heile turen i eit jafs. Påska er lang, spesielt i år.
Det var Aslaug Astad, Kirsten Hellerdal Fosstveit og Tore Bastlien Dahl som gjennom «Foreininga for krigens kulturminne Sauda» som laga løypa, med økonomisk støtte frå Sparebankstiftelsen i Sauda. Les meir på nettsida her.
Hald avstand, gå ikkje meir enn fem saman. Ha ein god lokalhistorisk påsketur.
– Roar Lund
Her kan du lasta ned brosjyre med kart og omtale av turen.
